Znalezione w sieci – w łódzkim „Tyglu Kultury”

dr Arkadiusz Frania kilka lat temu napisał o moim

tomiku „I pomyśleć, że jesteś”  (Kraków, „Miniatura”,

2003)

 

http://www.tygielkultury.eu/4_6_2004/aktual/28ram.htm

 

 

 

 

 

Miłość i pejzaż

Arkadiusz Frania
Eklektyczna Etażerka


Maria Duszka
I pomyśleć, że jesteś
Wydawnictwo Krytyki Artystycznej
Miniatura
Kraków 2003

Maria Duszka jest obecna na współczesnym polskim Parnasie za sprawą tomów: Poezja przypadków (1990), Zupełnie szczęśliwie marionetka (1994), Może się przyśnisz (1999) oraz Nieopisanie (2001). W 2003 r. ukazał się zbiór I pomyśleć, że jesteś, zawierający prócz przedruków wierszy z wcześniejszych książek blisko 20 liryków premierowych. Kilkakrotna lektura utwierdziła mnie w przekonaniu, iż Duszka to przede wszystkim twórczyni obrazów, dlatego moją luźną interpretację wyznaczają dwa terminy: imażinizm i haiku. Takie postawienie sprawy nie wyczerpuje bogactwa terytorium poetyckiego sieradzkiej autorki, będąc jedynie próbą opisu dominanty artystycznej.

Współczesne europejskie haiku jest raczej swoistą aurą i refleksją (zwykle w trzech linijkach), dlatego wymiennie można zastosować określenie o znaczeniu nieco szerszym: miniatura. Czesław Miłosz tak streścił teorię mistrza gatunku: „Niezbędnym warunkiem dla piszącego haiku jest według Basho wyzbycie się siebie, czyli całej bebechowatości składającej się na to, co nazywamy >ja<, i przeniesienie się w oglądany przedmiot, bo tylko wtedy możemy uchwycić jego >takość< (suchness)”. Japoński poeta sugerował też, że o sośnie należy uczyć się od sosny, a o bambusie od bambusa. Doho interpretował ten trafny „nakaz”, wyznaczając warunki powstania prawdziwego haiku: „Bo >uczyć się< znaczy wejść w przedmiot, postrzec jego delikatne życie i wczuć się w to, co czuje, a wtedy wiersz ukształtuje się sam. Wiersz ma przekazywać uczucia, które spontanicznie wyłoniły się z przedmiotu, w przeciwnym razie okaże się, że przedmiot i >ja< poety są osobnymi całościami. Wiersz będzie >sztuczny<, bo ułożony przez osobowe >ja< poety”.

Z praktyką imażinistów wiąże Duszkę poetyka „czystego obrazu” oraz koncepcja słowa-metafory, słowa-obrazu, jak pisze Hutnikiewicz: „słowa jako znaku i wykładnika określonej treści przedstawieniowej i emocjonalnej”. Obraz stanowi kompleks, będący efektem równoczesności opisu przedmiotu oraz wywołanego przez niego przeżycia twórcy.

W wierszach Duszki przyroda urasta do miana prawdziwego i własnego (wewnętrznego) świata, którego jesteśmy zaledwie „myślącą” częścią. Rzeczywistość znajduje się za oknem, a obserwacja „pejzażu” owocuje konstatacjami filozoficznymi i rozważaniami egzystencjalnymi: „drzewa / – to co pozostało nam / z raju”; „spojrzał w okno / w bardzo mglisty poranek: / >o, nie ma świata…<„; „stoję przy oknie / oddaję się przestrzeni / zatrzymuję czas”; „za moim oknem kwitnie sad // drozd / ogłasza w nim wiosnę / – tak śpiewa / że wynagradza mi wszystko…”.

Świat zewnętrzny, ten „za oknem” nieraz wywołuje ciemne uczucia i lęk: „boję się otworzyć oczy / boję się odsłonić okna // świat jest skorpionem”; „wciąż nic nie wiemy // jesteśmy jak stojące / na progu dzieci”.

Deszcz to chyba ulubiony „motyw atmosferyczny” Duszki, co widać w zapisach „czystego obrazu”: „jesień tonie w deszczu i mgle”; „listopadowy deszcz / pieści nagie gałęzie drzew”; „kamienna studnia / tulipany w deszczu // uroda przedmieścia”.

Refleksje ontologiczne i epistemologiczne, zwłaszcza na temat przemijania i upływu czasu, osadzone zostały w konkretnej porze roku czy dnia: „śpiew ptaków / w płonących gałęziach drzew // przemija lato”.

Poetka w swoją filozofię bytu wplata rozważania o miłości, w której pojmowaniu jest nieodrodną uczennicą Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i Haliny Poświatowskiej. Liryk Duszki Miłość zawiera dość czytelne nawiązania do wiersza „polskiej Safony” pod tym samym tytułem: zbieżność dotyczy tematyki, niemal identycznie brzmią wersy inicjalne: „nie widziałam cię już od miesiąca” (Pawlikowska-Jasnorzewska) i „nie widziałam cię wiele dni” (Duszka); rozmijają się wizerunki podmiotów lirycznych. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska kreuje postać kobiety wyzwolonej, umiejącej żyć bez mężczyzny, natomiast bohaterka Duszki w chwili powrotu ukochanego zdaje sobie sprawę ze swojej bezbronności i uzależnieniu od partnera („stoisz teraz / naprzeciw mnie / jak morze // stoję przed tobą / bezbronna”). Może jednak współczesny wiersz należy potraktować nie tyle jako interpretację, ale jako ciąg dalszy wcześniejszego wątku; choć puenta liryku Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej brzmi nieco przewrotnie (oksymoron), dlatego można ją odczytać jako właśnie konstatację bezsilności i uległości. Pragnę zwrócić uwagę na „ekologiczne” przymioty ukochanego, reprezentującego dwa żywioły: powietrze i morze.

Powinowactwo z liryką Poświatowskiej przejawia się w opisach ciała, zmysłowej kobiecości, z kluczowym miejscem dla sfery dotyku. Dotyk pozostawia ślady, które trudno usunąć: „aby zmyć z siebie ciebie”; „zniszczyłam i wyrzuciłam / wszystkie drobiazgi / które mi dałeś”. Dłonie partnera są pełne czułości, bez cienia zaborczości i agresji: „on jest / jasny / łagodny / i prawdziwy / jak dotyk / brzozowej gałązki”; „na niepokój serca / […] / myśl o twoich dłoniach / łagodnych / bezpiecznych”; „nie ma nic lepszego / niż twoje ramiona”. Do takich objęć i dotyków kobieta może tylko tęsknić: „czasem zazdroszczę / psu / którego głaszczesz”. Przebija tu rys ubezwłasnowolnienia i nieco masochistycznego oddania, a może przejaw pełnego zaufania: „kiedy mówisz / posłuszna twoim szeptom / tańczę na twojej otwartej dłoni”; „łagodnie tonę / […] / w twoich dłoniach”. Szczególną formą dotyku jest pocałunek: „dotyk twoich ust / musi mi wystarczyć / na następny rok / lub / na zawsze”.

Prawdziwą perłę polskiej liryki erotycznej stanowi egzemplifikacja aktu miłosnego: „powiesiłam w mojej szafie / twoją marynarkę // wszystkie moje ubrania / chcą być blisko niej”. Autorka postrzega ludzkie ciało, duszę i serce w kategoriach natury, dlatego w niemal wszystkich wierszach dokonuje zabiegu swoistej translacji uczuć oraz przeżyć człowieka na odpowiedniki metafizycznego świata fauny i flory: „moje serce nade mną / jak skowronek”; „jestem jak liść / ledwie trzymający się gałęzi / huragan pcha mnie w twoją stronę”. Odrębny zestaw porównań dotyczy różnych tonów miłości, takich jak łagodność, gwałtowność, rozstanie, tęsknota: „pierwsza miłość / jak błyskawica / ukazuje / otwarte niebo // potem / długo / ciemność”; „dałeś mi miłość / jak kamień / […] / dałeś mi miłość / pełną światła i powietrza”; „tyle już razy żegnałam tę miłość // przysypywały ją pożółkłe liście / rozdzielał nas czas / jak mgła”. Podmiot nawiązuje kontakt z brzozą, jaśminami, trawą i dziewanną: „pytają / co ja tutaj właściwie robię / bez ciebie”.

Wiersze Duszki dzieją się gdzieś na styku: „ja” – „ty”, „tu” – „tam”, „świat wewnętrzny” – „świat zewnętrzny”. Są niczym zapiski z lektury tego, co widzialne; na ten trop naprowadza nas sama poetka: „dzień w podróży // nie otwieram książki // czytam świat”. TomI pomyśleć, że jesteś cechuje bez wątpienia wiarygodność i autentyczność poetyckiego przekazu.

Arkadiusz Frania